عقل در فلسفه اسپینوزا

در این رساله، ابتدا تحت عنوان مدخل، ضمن بیان معانی عقل در تاریخ فلسفه به رسم پیشینه بحث ، به عقل و جایگاه آن در نزد فیلسوفان بزرگ یونان، قرون وسطی و دکارت پرداخته شد و سپس در یک جمع بندی نهایی و کلی، فیلسوفان عقلی مذهب تا دوره جدید و بعد از آن تقسیم بندی شد و مشخصات و مختصات هر دسته تا حدودی مورد ارزیابی قرار گرفته است تا بدین وسیله بتوان فلسفه اسپینوزا را به عنوان میراث عقلانیت تاریخی و فلسفی شناسائی کرد و آن را در گروه خاصی جای داد. آنگاه جهت بررسی عقل در فلسفه اسپینوزا، این موضوع در شش فصل طرح شده است . در فصل اول، نگاهی به حیات عقلانی اسپینوزا دوخته شده تا بدین وسیله معلوم شود که زندگی و حیات یک فیلسوف در افکار او چه تاثیراتی می تواند داشته باشد، و ضمن بیان آثار او، در این فصل به زمینه های تفکر اسپینوزا، پرداخته شده است . در فصل دوم مبانی مابعدالطبیعی تفکر اسپینوزا که در واقع ریشه و اساس موضوعات عقلی در فلسفه اوست ، مورد بررسی قرار گرفته است ، لذا تبیین مباحثی مانند جوهر، صفات و حالات و شیوه ادراک تعقلی آن در فلسفه اسپینوزا بسیار ضروری به نظر می رسد. تا بدین وسیله عقل و جایگاه آن در فلسفه او تمایز بیشتری یابد. در فصل سوم مبحث عقل و مباحث مربوط به مراتب معرفت و نهایتا معرفت عقلی و شهودی از لحاظ معرفت شناسی و هستی شناسی مورد بررسی قرار گرفته است و سپس روش هندسی بمثابهء نگرش منطقی و عقلی و به عنوان تنها روش دریافت حقایق، از نظر اسپینوزا معرفی شده است . با توجه به اینکه در فصل سوم عقل و جایگاه و اعتبار آن در معرفت شناسی مورد بررسی قرار گرفته بود طبعا این سئوال در اذهان جوانه می زد که درفلسفه اسپینوزا عقل به دین چه ارتباطی پیدا می کند؟ آیا دو امر جداگانه اند یا هر دو حقیقت واحدی هستند؟ برای پاسخ بدین گونه سئوالات ناگزیر در فصل چهارم به بررسی نگرش تعقلی از دین پرداخته شد و در آن رابطه اسپینوزا با متون دینی، تفسیر او از دین حقیقی و دین وضعی و رابطه عقل و ایمان و اعتقاد او به نبوت و نبی به مثابهء یک نظام حکومتی مورد ارزیابی قرار گرفته است . در فصل پنجم به عنوان ثمرات و نتایج افکار تعقلی اسپینوزا، به بحث حکمت نظری و حکمت عملی و ارتباط آن دو با هم پرداخته شد و آنگاه سیاست و اخلاق به منزلهء عناصر عقلانی و حاصل کاوش عقلانی فلسفهء اسپینوزا در نظر گرفته شده است و با طرح مباحثی نسبتا کامل و جامع سعی شده عقل و نقش آن برجسته تر مطرح گردد. در فصل ششم از دو منظر به نظام فکری اسپینوزا انتقاد شده است و در آن نگارنده ضمن جمع بندی آراء و افکار اسپینوزا در باب عقل، به تمایز عقل فلسفی و عقل دینی پرداخته و مدعی شده که در تاریخ فلسفه این تمایز صورت نگرفته است و به همین جهت منازعات فکری زیادی را به بار آورده و بعلاوه موجب خلط مباحث شده است .